Dla niewprawionego ucha oba języki mogą brzmieć tak samo, problemem jednak może się okazać rozmowa po ukraińsku z Rosjaninem, bądź odwrotnie po rosyjsku z Ukraińcem. Chociaż oba języki należą do grupy języków wschodniosłowiańskich, to są od siebie tak różne jak język polski od czeskiego. Ukraina przez wiele stuleci pozostawała w granicach Cesarstwa Rosyjskiego, jednak nawet pomimo tego udało jej się stworzyć swoisty język, oraz alfabet do jego zapisu. Dzisiaj posługuje się nim ponad 40 mln ludzi w samej Ukrainie, oraz poza nią. Jeżeli zastanawia cię jakie są różnice pomiędzy rosyjskim, a ukraińskim językiem, postaramy się to wyjaśnić w dalszej części tego artykułu.
Historia języka ukraińskiego
Pierwsze zapiski po ukraińsku w tekstach staro-cerkiewno-słowiańskich pochodzą już z XII wieku. Wtedy również doszło do rozpadu języka rosyjskiego i wyodrębnienia się z niego języka staro-ukraińskiego. Miało to związek z upadkiem Rusi Kijowskiej po najeździe Mongołów i atakiem Złotej Ordy na Europę, w wyniku której Ruś podzieliła się na część ukraińską, białoruską i rosyjską. Pierwotnie wszystkie języki Słowiańskie wchodziły w skład języka Proto-Słowiańskiego, którego były dialektami, a który istniał od V do IX wieku n.e. Od tamtej pory zaczęła się tworzyć swoista fonetyka czeska, polska, ukraińska, serbska czy bułgarska. Chociaż spór o to czy język ukraiński jest suwerennym językiem czy jest częścią języka rosyjskiego trwa współcześnie w taki sam sposób, jak trwał już w XIX wieku, to pogląd ten spotyka się ze sprzeciwem wielu językoznawców. Ludowy język ukraiński rozwijał się od XIV wieku, aby dopiero w XVIII wieku utrwalić się w postaci nowożytnego języka literackiego. Stało się to za sprawą tłumaczenia „Eneidy” Wergiliusza przez Iwana Kotlarewskiego w 1798 roku, ale także za sprawą innych poetów, liryków czy dramaturgów tamtej epoki. Na kształtowanie się odrębności języka ukraińskiego miała także wpływ walka o suwerenność narodu. Taras Szewczenko stał się bohaterem narodowym Ukrainy, który nie tylko walczył o wolność, ale także utrwalił wspaniały przykład języka w swojej literaturze, tworzonej po ukraiński, a dzisiaj tłumaczonej na wiele języków.
Jedna cyrylica – dwa różne alfabety
Alfabet ukraiński powstał dopiero w XIX wieku. Bazą do jego zapisu stała się cyrylica, oraz alfabet łaciński. Nad rozwojem alfabetu ukraińskiego pracowało wielu gramatyków, etnografów i literaturoznawców ukraińskich, którzy co rusz wnosili pewne zmiany do zasad pisowni. Do zapisu języka ukraińskiego początkowo używano cyrylicy cerkiewno-słowiańskiej, a później grażdanki, czyli zbliżonej do skryptu łacińskiego odmiany cyrylicy. W ten sposób swoje wiersze spisywali pierwsi ukraińscy poeci, zanim zapis zaczął dystansować się od rosyjskiego. W XIX wieku, pod wpływem kształtowania się nowoczesnego narodu ukraińskiego, wprowadzono do pisowni szereg zmian, rozszerzających zapis fonetyczny o litery і, є, ґ oraz dwuznaki ьо, йо, usuwając tzw.: jery ъ i ы. Ten rodzaj pisowni utrwalił ukraiński poeta i autor pierwszej ukraińskiej powieści historycznej Pantelejmon Kulisz. Od jego imienia skrypt ten nazwano kuliszówką. Jednak uznanie odrębności języka ukraińskiego od rosyjskiego nieraz spotykało się ze sprzeciwem ze strony władz, a drukowanie dzieł przy użyciu alfabetu ukraińskiego – zakazane. Być może za sprawą reform Ukraińskich, w XIX wieku kształtować się zaczął również alfabet serbski, który stał się przyczyną powstania innego skryptu języka ukraińskiego, zwanego drahomanówką, od imienia Mychaiła Drahomanowa, ukraińskiego etnologa i literaturoznawcy. W XX wieku powstała Narodowa Akademia Nauk Ukrainy, której jednym z zadań stało się regulowanie zasad języka ukraińskiego. To za jej sprawą ujednolicono ortografię, a później także dokonano dalszych prób derusyfikacji języka ukraińskiego, wprowadzając kolejne zmiany w pisowni, spowodowane głównie tym, że na Ukrainie wiele głosek wymawianych jest inaczej. Dzisiaj alfabet ukraiński posiada 33 litery w następującej kolejności: А, Б, В, Г, Ґ, Д, Е, Є, Ж, З, И, І, Ї, Й, К, Л, М, Н, О, П, Р, С, Т, У, Ф, Х, Ц, Ч, Ш, Щ, Ь, Ю, Я.
Alfabet rosyjski, a ukraiński – różnice w pisowni
Chociaż alfabet rosyjski ma również 33 litery, to oba alfabety znacznie się różnią od siebie. Poniżej zaprezentowana jest wersja cyrylicy rosyjskiej, która wygląda następująco: А, Б, В, Г, Д, Е, Ё, Ж, З, И, Й, К, Л, М, Н, О, П, Р, С, Т, У, Ф, Х, Ц, Ч, Ш, Щ, ъ, ы, ь, Э, Ю, Я. Porównując ją z powyższym przykładem cyrylicy ukraińskiej możemy zauważyć, że różnica zachodzi w pisowni 7 liter.
Pierwszą znaczną różnicą w obu alfabetach będzie litera Ґ, stosowana do wymowy dźwięku g, a występująca jedynie w alfabecie ukraińskim. Jest to związane z faktem, że poprzedzająca ją litera Г często, w językach rosyjskich, wymawiana jest jako h, natomiast w języku białoruskim, ukraińskim i polskim występuje odrębny dźwięk twardego g, który nie znajdowałby swojego odpowiednika w zapisie rosyjskim. Litera ta pojawia się już w różnych tekstach ukraińskich z XVII wieku, co czyni ją najwcześniejszą zmianą wprowadzoną w obu alfabetach. Dźwięk g początkowo zapisywany w postaci кг później przyjął formę literki Г z kreską u góry. Litera ta zniknęła z alfabetu na początku XX wieku, aby wkrótce powrócić i na stałe się wpisać do alfabetu ukraińskiego. Chociaż czasami nazywana jest literą specjalną, to jest ona ekwiwalentem polskiego g i służy do zapisywania wszystkich słów, gdzie dźwięk g występuje regularnie np.: ґрунт (grunt), ґедзь (bąk).
Po literze Е przychodzi kolejna różnica, będąca zmianą zarówno w zapisie, jak i w wymowie. Ukraińska litera Є i rosyjska litera Ё, to nic innego jak dźwięki Je i Jo. Chociaż różnica ta wydaje się być historyczna, to do zapisu wprowadzona dopiero w XVIII lub XIX wieku, zresztą podobnie jak jej rosyjski ekwiwalent, użyty pierwszy raz przez XIX-wiecznego, rosyjskiego poetę Nikolaja Mikhailowicza Karamzina w jednym z jego wierszy.
Rosyjski alfabet zna wiele dziwnych liter, które na przestrzeni wieków umieszczane były dla oznaczenia konkretnych dźwięków. Dzisiaj już nie używane zarówno w skrypcie rosyjskim, jaki ukraińskim pozostają jedynie wspomnieniem dawnych reform gramatycznych. Wśród nich można wymienić takie litery jak: Ӕ, Ҩ, Ӈ, Ҹ, Ӡ, Ҵ, Ѩ, Ѭ lub Ҁ. Alfabet rosyjski zna jednak o wiele więcej podobnych przypadków i chociaż stanowią one dzisiaj o zapomnianych dziejach języka, to w rzeczywistości służyły do zapisu konkretnych fonemów. Podobnie jest z ukraińską literą Ї, która w rosyjskim zapisie wyglądałaby jak długie ЙІ (ji). Chociaż takiego tworu nie ma w rosyjskim, to występuje on w greckim, skąd zapewne litera ta została zapożyczona. W języku polskim do zapisu tego dźwięku również używanoby dwóch liter, podobnie jak w rosyjskim, jednak Ukraińcy uprościli sobie sprawę dodając jedynie diarezę nad literą І, reprezentującą krótki dźwięk. W ten sposób ich alfabet się wydłużył, posiadając teraz 4 litery, będące wariantem dźwięku i.
W końcu Rosyjskie litery ъ, ы, ь w języku ukraińskim zostały zastąpione jednym znakiem Ь. Stało się to kwestią wielu debat o gramatyce i ortografii języka ukraińskiego, mających miejsce od XVIII wieku. We współczesnych językach białoruskim i ukraińskim, w celu utwardzenia litery, zamiast jeru używa się apostrofu, co tłumaczy jego zaniknięcie. W celu zmiękczenia jednak wciąż używa się jeru, który tym razem zyskał inny, gdyż większy rozmiar. W ten sposób nie może zostać pomylony z rosyjską wersją, a czytelnik szybko może się zorientować w jakim języku napisany został artykuł czy książka.
Pułapki językowe, czyli co musimy wiedzieć o słownictwie?
My Polacy często śmiejemy się słysząc czeskie nazwy polskich wyrazów. Nie możemy wyjść ze zdumienia, że czerstwy chleb, może być świeży, a nasz sklep to czeska piwnica. W rzeczywistości na podobne pułapki językowe możemy natrafić również słuchając naszych wschodnich sąsiadów, a i oni pomiędzy sobą mogą wpaść w pułapki na takiej samej zasadzie. Przykłady zaczynają się już wśród takich potocznych zwrotów jak dzień dobry. Chociaż po ukraińsku powiemy Добрий день (dobryj deń), to po rosyjsku już здравствуйте (zdraztwujte). Podobnie rzecz się ma z dziękuję, które po ukraińsku brzmi Дякую (diakuju), a po rosyjsku савеба (spaisba).
Innym przykładem będą m.in.:
– słowo rano, po ukraińsku brzmiące ранок (ranok), a po rosyjsku утро (utro);
– słowo drugi, po ukraińsku brzmiące другий (drugij), a po rosyjsku второй (wtoryj);
– słowo tydzień, po ukraińsku brzmiące тиждень (tyżdeń), a po rosyjsku седмица (sedmica)
– słowo Styczeń, po ukraińsku brzmiące січень (siczeń), a po rosyjsku январь (janwar)
– słowo Luty, po ukraińsku brzmiące лютий (ljotyj), a po rosyjsku февраль (febral)
– słowo szukać, po ukraińsku brzmiące шукати (szukat), a po rosyjsku искать (iskat)
– słowo czerwony, po ukraińsku brzmiące червоний (czerwonyj), a po rosyjsku красный (krasnyj)
Nauka gramatyki języków rosyjskiego i ukraińskiego jest bardzo prosta i w gruncie rzeczy podobna, gdyż oba języki posiadają podobna strukturę. Różnice możemy natomiast odnaleźć w wymowie, a co za tym idzie w zapisie obu języków. Słownictwo także znacznie się różni, jednak podobne różnice odnajdujemy również w porównaniu rosyjskiego i ukraińskiego do polskiego, słowackiego czy serbskiego. No cóż, czasy, w których wszyscy Słowianie mówili jednym językiem już dawno przeminęły. Dzisiaj warto jest się uczyć tych różnic, aby wiedzieć jak rozmawiać z naszymi braćmi i siostrami w innych krajach. W końcu każdy przyzna, że Słowiańska mowa, to piękna mowa, a i do tego posiadająca długą i bogatą historię.
Odpowiedz